احیای خانه تاریخی غفوری آغاز شد

تلاش تاریخ‌دوستان برای احیا و زنده‌نگه‌داشتن باقی‌مانده آثار تاریخی بافت قدیمی اطراف حرم‌مطهر در خلال همه بی‌توجهی‌ها که چندین سال متوجه آن‌ها بوده‌است، ادامه دارد تا امروز که قرار است دوباره چشم مردم به بناهای تاریخی بیفتد و این هویت ماندگار شود. در این راستا خوش‌خبری این روزها احیای خانه تاریخی غفوری در پایین‌خیابان است؛ خانه‌ای که با تاریخ دویست‌ساله و حتی بیشتر، به روزهای پایانی استرس تخریب و ویرانی‌اش می‌رسد.

این خانه که ترکیبی از معماری دو دوره پادشاهی است، از 10روز پیش دست چند استاد باستان‌شناس و مرمت‌کار سپرده‌‌‌شده است تا در مرحله اول آسیب‌شناسی شود و در مرحله دوم برای احیای نقاط آسیب‌دیده و تخریب‌شده پیش از آغاز بارش‌های زمستان اقدام شود. 

سازمان بازآفرینی شهری کشور به‌عنوان مالک این بنا قدم پیش گذاشته است و با سپردن پروژه آسیب‌شناسی و احیا به دست شرکت عمران و مسکن‌ ثامن، پس از سال‌ها در آن را بازکرده است تا این خانه تاریخ‌دار از متروکه‌بودن خارج شود. شهرآرامحله در این شماره برای معرفی این اثر تاریخی که در معماری داخلی و حتی بیرونی تفاوت‌های چشم‌گیری با دیگرخانه‌های تاریخی مشهد دارد، با همراهی چند کارشناس باستان‌شناس، مرمت‌کار و تاریخ‌پژوه در شمار اندک‌بیننده‌های آن درآمده است تا با گشتی داخل آن، پیدا و پنهان آن را به نگارش درآورد. 

متفاوت‌تر از خانه‌های تاریخی مشهد

کمرکش کوچه شهیدحاجی‌حسنی‌کارگر3 که از یک‌طرف به شارستان و از طرف دیگر به حرم‌مطهر می‌رسد، خانه تاریخی غفوری هرچند زخمی و شکسته هنوز پابرجاست؛ خانه‌ای که با ورود از در چوبی و قدم‌گذاشتن در دالان تاریکش به دنیایی وارد می‌شوی که تفاوت بسیاری با زمانه کنونی دارد. فقط کافی است در لابه‌لای خاموشی این روزهای بازار قماش مجاور خانه گوش فرادهی به سکوتی که تو را به سال‌های دور پرت می‌کند.

 اینجا چشمت به هر گوشه که خیره می‌شود، انگار تاریخ حرف می‌زند؛ از ستاره‌های حضرت داوود که دورتادور آینه‌کاری‌ها را گرفته تا آب‌انبار منحصربه‌فرد زیرزمین یا سردخانه بالای آب‌انبار یا شاه‌نشین‌های کاشی و چوب‌کاری‌شده دوطبقه و از همه مهم‌تر کاشی‌های رنگارنگی که در میان آجر و چوب، در و دیوار خانه را پوشانده‌اند.

آنچه را به چشم دیده بودیم، با دکتررضاصادقی که سابقه‌ای طولانی در مرمت آثار تاریخی دارد، در میان گذاشتیم. او معتقد است در آثار به‌جامانده از دوره صفویه به بعد، پیشینه مهم نیست، بلکه ارزش در نوع معماری است. می‌گوید: «هنوز تحقیق باستان‌شناسی در خانه غفوری کامل نشده است و نمی‌توان سال ساخت را دقیق تخمین زد. ارزشمندی این خانه هم در دوره ساختش نیست، بلکه در روایت معماری آن است؛ خانه‌ای که متفاوت است.

 مثلا در اینجا طبقات فوقانی اشراف دوطرف به معبر دارد که در خانه‌های مشهد خیلی معقول نبوده‌است. از طرف دیگر، چون مشهد میکرواقلیم متفاوتی داشته و سردسیر بوده، باوجود باغ‌های فراوان تفرجگاه هم به شمار می‌رفته است. به همین دلیل، وجود باغچه در حیاط یا آب‌انبار و چاه در زیرزمین برایشان جدی نبوده است. حال آنکه این خانه همه این موارد را دارد. همچنین در این خانه دو طبقه دقیقا در یک نقطه کمرپوش تزیین‌شده دارند که فقط یک نمونه آن در خانه داروغه است و پنجره ها سه لایه است.»

محمدیه؛ کوچه‌ اقلیت‌های مشهد

خانه غفوری ساکنان اولیه و ثانویه داشته، اما از میان آن‌ها به نام غفوری معروف شده‌است. رضا سلیمان‌نوری که پژوهش‌هایی در حوزه سکونت اقلیت‌ها در مشهد داشته‌است، در توضیح هویت ساکنان این خانه چنین می‌گوید: «در گذشته‌های دور در کوچه محمدیه که گذر تشرف مهمی است، اقلیت‌های مشهد ساکن بودند. 

در دوره افشار، نادرشاه ارامنه را برای صنعت و یهودی‌ها را برای تجارت آورد، اما پیش از رسیدنشان، نادر کشته شد و یهودی‌ها پراکنده شدند. از میان آن‌ها تعدادی به مشهد آمدند و برای اینکه امنیت داشته باشند، در محدوده اقلیت‌نشین که همین محدوده است، ساکن شدند.

 از آنجا که سند مکتوبی مربوط به آن دوره وجود ندارد، براساس نشانه‌ها باید گفت که در این خانه که درست در مرکز محله یهودی‌نشین بوده، فرد متمولی از یهودی‌ها زندگی می‌کرده است. وجود ستاره‌های داوود دور آینه‌کاری‌های خانه این فرضیه را تقویت می‌کند.»

طبق گفته‌های او، دلیل شهرت این خانه به نام «غفوری» هم به این دلیل است که اولین سند که در دوره رضا‌خان صادرشده، به نام این فرد بوده‌است. گویا ورثه غفوری خانه را در دهه1340 به آقای دشتیباف و شریکش فروخته‌اند.
او اضافه می‌کند: «آقای دشتیباف هم  خانه رادر سال1385 به شرکت عمران و مسکن‌سازان ثامن که زیر نظر بازآفرینی شهری کشور است، فروخته است.»

خانه‌ای برای مشهد

اینکه خانه تاریخی غفوری قرار است پس از احیا دوباره مانند برخی از آثار تاریخی مرمت‌شده مشهد چون خانه امیری درش بسته باشد، اتفاق خوشایندی نیست. البته مدیر تسهیلگری و مشارکت‌های شرکت عمران و مسکن‌سازان ثامن هم تأکید می‌کند که این خانه برای داشتن کاربری جدید احیا می‌شود.

مجتبی گیوه‌چی می‌گوید: «از آنجا که این خانه تاریخی سال‌ها درش بسته بوده و آسیب‌هایی دیده‌است، ابتدا باید آسیب‌هایش رفع و احیا شود تا سرمایه‌گذار برای حضور در آن رغبت داشته باشد.به گفته او، اکنون احیای اضطراری برای خانه انجام می‌شود و پس از آن سرمایه‌گذار جذب خواهدشد و اگر توافقی هم حاصل شود، مرمت اصلی خانه به سرمایه‌گذار سپرده خواهدشد.

او در توضیح نوع کاربری این خانه پس از احیا، تصریح‌می‌کند: «انتخاب نوع کاربری با سرمایه‌گذار است. باوجود این، بسته‌های پیشنهادی را برای تبدیل آن به خانه زعفران، خانه فرش، سفال‌خانه، خانه معماری و مرکز آفرینش‌های هنری که محلی برای نمایش آثار آیینی و تجسمی با موضوع زیارت باشد، آماده کرده‌ایم و به سرمایه‌گذار ارائه خواهدشد.»

طبق توضیحات او، احیای اولیه خانه دوسه‌ماه دیگر به پایان می‌رسد و پس از آن با جذب سرمایه‌گذار، کاربری اصلی خانه که مجموعه‌ای تجاری خواهدبود، مشخص می‌شود.

معماری ارزشمند خانه غفوری

خانه غفوری  پس از مدتی متروکه‌شدن، این روزها  به کوشش دو استاد مرمت‌کار باتجربه مشهد درحال آسیب‌شناسی است. استاد رفعتی ودکتر نوروزی هر روز درحال پاک‌سازی رنگ‌ها، شناسایی چوب‌های خورده و پوسیده‌شده، مکان‌های مسدودشده، دیوارهای الحاقی و... هستند. طبق گفته‌های  استاد رفعتی دیوارها و چوب‌های سقف خانه غفوری به‌شدت آسیب دیده است و علاوه بر آن، بخش زیادی از کاشی‌های دیوار خانه باید واچینی و دوباره‌چینی شوند.

از نظر دکتر نوروزی این دومین خانه تاریخی مشهد است که شاه‌نشین متفاوتی دارد. همچنین از نظر آن‌ها وجود آب‌انبار و اتاق کوچک روی آن که شبیه به سردخانه است، در خانه‌های تاریخی مشهد تاکنون دیده نشده و همین موارد معماری این خانه را ارزشمند کرده است.

خانه‌ای با دو معماری متفاوت

حامد طهماسبی که تحصیل‌کرده رشته باستان‌شناسی است و در پروژه احیای خانه غفوری حضور دارد، در توضیح دوره ساخت این خانه حرف از تحقیقات تخصصی‌تر به میان می‌آورد و می‌گوید: «فعلا خانه را باید قاجاری بخوانیم، اما احتمال اینکه به دوره پیش از قاجار هم برگردد، وجود دارد.»

طبق توضیحات او، بخشی از خانه ساخت و معماری‌ دوره قاجار را دارد و فقط طبقه فوقانی ورودی الحاقی در دوره پهلوی‌اول است.  او یکی از ویژگی‌های بارز خانه را در در و پنجره‌های چوبی ‌اش می‌داند و می‌گوید  در ساخت آن‌ها هیچ میخی به کار نرفته است.